29 Ağustos 2009 Cumartesi

شمس تبریزی نین عشق فلسفه سی اوزرینه سؤیله شی

سوال: شمس تبريز تاريخده چوخ اؤنملی و چتين شخصييتلردن بيري اولموشدور. حتّی اونون آدي چکيلديگينده بئله، اينسانين ايچ دونياسيندا بير شئيلر اولموش. اينسانين روحو آيدينلانميش. آنجاق اونون کيمليگي تام اولاراق آچيغا قوووشدورولماميشدير. سيز ده اونون دوهاسي نين تاثيرينده قالميشسينيزمي؟

جاواب: شمس تبريز، جلاالدين رومي ايله بولوشدوقدان سونرا بوتون دونيا اونون دوهاسي نين، اونون عشقي نين تاثيري آلتينا گيرميش. زامان کئچديکجه و اينسانليق مولوینين اثرلري ايله تانيش اولدوقجا دونيانين بوتون ميلتلري شمسين ايشيغيندان فيض ياب اولماغا باشلاميشلار. بيليرسينيز کي، مولوینين اثرلري بير چوخ ديللره ترجومه اولور. بو ترجومه لر يولو ايله شمس تبريز بير چوخ ميلتلرين معنويياتيني، دونيايا باخيشيني تاثيرلنديرميش اولور. جلاالدين رومي فيقهله اوغراشان بير دين عاليمي ايدي. سويدان گلمه اونلار دين عاليملري اولموشلار. آنجاق جلاالدين شمسله گؤروشدوکدن سونرا مولوی اولاراق تانينير. «مولوی» عربجه بير سؤزدور. آنا ديليميزده اونون تام قارشيليغي «يوکسلميش»دير. يعني حسسن، فيکرن، روحن اسارتدن قورتاريب يوکسک معنوي اوجاليغا وارميش اينسان. جلاالدين «اورادا»، او اوجا يوکسکليکده دئييلدي، آنجاق «اورايا» وارماق ايسته یی وار ايدي. جلال الدین روميني «اورا»يا يوکسلدن شمس اولدو. بو سببدن ده شمسله جلاالدينين گؤروشمه سيندن سونرا جلال الدین مولوی اولدو. روحونداکي دومانليقلاري شمس برطرف ائتدي، اونو آيدينليغا قوووشدوردو. دوشونجه سي نين و دويغولاري نين ايشلرليگيني برقرار ائتدي. بو اوزدن ده شمسين ان بؤيوک اثري «مولوی»دير، مولوینين اؤزودور، اونون روحودور. تصادوفي دئييلدير کي، مولوی «بؤيوک ديوان»ي نين آديني «ديوان شمس» قويموشدور. اصلینده اورادا وار اولان شمسين تعليملري، شمسين روحودور. بو اوزدن بيز ده موصاحيبه ميزين آخيشيندا آنجاق «مولوی» سؤزونو ايستيفاده ائتسک ياخشي اولار. بعضي اينسانلار يالنيز بير عايله ني ايداره ائتمک اوچون دونيايا گلرلر، بعضي اينسانلار بير قبيله ني، بعضي اينسانلار بير ميلتي و بعضي اينسانلار ايسه بوتون اينسانليغي و ابدييتي ائتکيسي آلتينا آلارلار. شمس تبريز بوتون تاريخي، بوتون ميلتلري اؤز دوهاسي نين تاثيري آلتينا آلان شخصييتلردندير. قرآن کريمين «المومنون» سوره سي نين 62-جي آيه سينده بو حاديثه بو شکيلده ايضاح ائديلير: «وَلا نُکلفُ نَفسا الا وُسعها – یعنی کيمسه يه حدديندن آرتيق يوکله مريک...»

فضولی ده بو آیه نین تاثیرینده قالاراق بو شکیلده دوشونموشدور:

«هر کسین عالمده میقدارینجادیرطبعینده مئیل

من لبی جانانیمی خیضر آبی حئیوانین سئور»

شمس تبريزه آللاه او قدر ايمکان وئرميشدير. آنجاق سادجه آللاهين وئرمه سي ايله اولماز بو ايش. گرک آللاهين وئرديکلريني آنلاماق، ايدراک ائتمک اوچون بئيين ايمکانلاريني چاليشديراسان. اينسان بئيين ايمکانلاريني چاليشديرماز، بصیيرت گؤزونو آچماغا چاليشمازسا آللاهين وئرديگي ايستعداددان ايستيفاده ائده بيلمز. بو اوزدن شمس تبريزي نين بوتون تاريخي اؤز معنويياتي نين تاثيري آلتينا آلماسيندا اونون بؤيوک ذهني چاليشمالاري، ايمتيناعلاري، بدنيني روحونون منطيقينه تابع توتمالاري دورماقدادير. بير تصوووف سؤيله مي (گفتمانی) بو شکيلده دئيير: «سؤز سؤيله يه نين هاراسيندان چيخارسا، دينله يه نين ده اوراسينا گئدر.» آنلاشيلان اودور کي، شمس تبريزي نين ايچ دونياسي ابدييت درينليگينده ايميش. چونکو يالنيز او درينليکدن چيخان سؤزلر بوتون تاريخي، ابدييتي تاثيرلنديره بيلر. بيزيم ده بو گون شمسدن دانيشماغيميزين سببی بودور. تقريبن مين ايلدن سونرا شمس گلميش و بيزيم قلبيميزده، معنويياتيميزدا يئر ائتميشدير. اصلینده بيز ايچيميزده، روحوموزدا يئرلشميش اولان شمسي آنلاتماغا چاليشاجاغيق. يعني اونو آنلاديغيميز قدرييله. البتته کي، اونو تام اولاراق آنلاياجاق ايستعداددا دئييليک. شمس بونو اؤزو آچيقجا سؤيله میش. «مين ايلدن سونرا دا منه احتيياجي اولانلارلا بير يئرده اولاجاغام»- دئميش. ندن بو شکيلده دئميش؟ چونکو او بيليرميش کي، سادجه بير عصره، بير نسله منسوب دئييل. شمس بيليرميش کي، بوتون ابدييتيندير. بو اوزدن ده سورولان سوالا موشخخص اولاراق جاواب وئريرم: شمس منيم ده حياتيمي چوخ دريندن ائتکيله ميش. اوزون ايللر شمسله مشغول اولدوم. شمس منيم هئچ کسين بيلمه ديگي آجيلاريما شاهيددير. کيمسه يه سؤيلمه ديگيم آجيلار. هر کسين حياتيندا بئله آجيلار، آغريلار اولا بيلر. من بو آجيلاری بير چوخ بؤيوکلريميزله پايلاشديم. ان چوخ دا شمسله. ايچيمي قارانليقلار سارديغيندا، بوشلوغا دوشدويومده مولوینين اثرلريني اوخودوم و اورادا شمسله بير يئرده اولدوق. عاغليمدا بير چوخ دويونلرين آچيلماسيني شمس تبريزه بورجلويام. من بو صؤحبتده ايستميرم شمسين ياشاديغي زاماني آنلادام، اونون سوسيال ايليشکيلريني شرح ائدم. بوتون بونلار شمس اولونتوسونون (پديده سينين) مادده سيدير. مادده نين يانليش بير شئي اولدوغونو سؤيله مک ايستميرم. چونکو مادده ده تجللي ائدر روح. صورت باغلاما مادده ده تظاهور ائدر. شمسين و مولوینین دؤنميني آراشديران بير چوخ آراشديرماچيلار اولموشدور. بو حاقدا بول اثرلر وار. ان مؤعتبر قايناقلاردان بيري ده آلمان آراشديرماجي خانيم و شمس اوزرينه تخصوصو اولان آننئ ماري شيمئلدير. بورادا شمسي، تاريخي درينليک و تاريخي بوتونلوک ايچينده آنلاماغا چاليشاق. چونکو شمس بللي بير چاغدا ياشاسا دا حيسسن، فيکرن و روحن بير چاغا عآيد دئييلدير، بوتون چاغلارا عآيددير. بو شکيلده ياناشساق داها دوغرو اولار.

سوال: شمسي تاريخي درينليک ايچينده آنلاماق چتينليک ياراتمازمي؟ «شمسي تاريخي درينليک ايچينده آنلاماق» نه دئمکدير؟

جاواب: بو سوالا شمس اؤزو داها ياخشي جاواب وئرميش. شمسي سونراسيزليق (ابدييت) اؤلچوسو ايله آنلاماغا چاليشماساق اوندان بير شئي آنلايا بيلميه جه ييک. چونکو چوخ قاريشيق و سونسوز بیر اولونتودور (پدیده دیر). شمس دئيير:

«اول خطاط اوچ خط يازار اولدو:

بيرينجي خطي اؤزوندن باشقا کيمسه اوخويا بيلمه دي.

ايکينجي خطي هم اؤزو اوخودو، هم باشقاسي.

اوچونجو خطي نه اؤزو اوخويا بيلدي، نه ده باشقاسي.

اول اوچونجو خط منم.»

گؤرورسونوزمو نه قدر چتين بير مؤوضوعدور. اصلینده بيرينجي و ايکينجي خطده ده شمس دوهاسي (نبوغو) وار. بيرينجي و ايکينجي خط شمسين مادده سي و بير آز دا معناسيدير. آنجاق اوچونجو خط صيرف شمسين معناسيني، روحونو اولوشدورور. خطاطين اؤز خطيني اوخويا بيلمه مه سي نه دئمکدير؟ سانکي مستلیک حاليندا يازیلميش کيمي بير خط. يارادان اؤزو ده شمس وارليغي قارشيسيندا حئيرت ائدير. چونکو سونسوزلوغون اؤزو شمس وارلیغيندا تجللي ائدير. مولوی کيمي بير داهي نين ده «خلوت انس» گئجه لرينده شمسه حئيران اولماسي نين سببي بودور. يعني شمس اؤز مقامي نين فرقينده دير. بيلير کي، اونو آنلاماق زور ايشدير، آسان ايش دئييلدير. نئجه کي، بير عصرده يالنيز بير تک آدام اونو اولدوغو کيمي آنلايا بيلميشدير، او دا مولویدير. قالانلار بير داملا آلديلار دنيزدن. آنجاق بو دنيزه يالنيز مولوی گيره بيلدي. چونکو شمس اونون گيريشينه ايذن وئردي. اونا بو دنيزه گيرمک اوچون يارديم ائتدي. ايندي ده يارديم ائدير بيزلره شمس. هر زامان دا يارديم ائده جک. يعني اونو آختارانلار اونونلا قارشيلاشاجاق. بو گئرچکدن بئله دير. بو آن شمسين ذره لري بيزيم شعوروموزدا دولاشير. قلبيميزده ايچ شعور آخيشيني ساغلايا بيلير. بونون آدي معريفتدير. معريفت شمس تعليمينده قلبين ايچ شعور آخيشدير. مودئرن فلسفه ده بونا سئزگيچيليک دئييلير. يعني ويجدانين دا ايدراک سورجينده فعال اولماسي. سادجه بئيينله قاوراماق دئييل، داخيلي ايمکانلارين بوتون وئريلريندن يولا چيخاراق ايدراک پروسئسينه قاتيلماق. شمس واسيطه سي ايله مؤولويليک مکتبي ياراندي. داها سونرا دئمک اولار کي، بوتون تصوووف جريانلاري مؤولويليکدن تاثيرلنديلر. هر کس بير آز آنلايا بيلدي شمسي. اگر بو گون باتي دونياسيندا مولوینين اثرلرينه مئيل وارسا، اصلینده بو، بيزيم تبريزيميزين تجسسومو کیمی بیلینن شمسه اولان معنوي تمايولدور. شمس تصادوفي اولاراق اؤزونه «تبريز»ي سوي آد کيمي گؤتورمه ميش. بورادا چوخ درين بير فلسفه وار. شمس اؤز درين معنويياتي ايله تبريز شهريني ده ابديلشديرمک ايسته ميش. او باشقا آدلا دا تاريخه گيره بيلردي. لاکين «شمس تبريز»، يعني «تبريزين گونشي» اونون معريفتينه اويغون بير آددير. چونکو گئرچکدن ده تبريزدن دوغان دوشونجه، دويغو و عشق گونشي ايدي. ابديين ده بو گونش تبريزدن پارلاياجاق. ايشين چوخ ماراقلي طرفي بودور کي، شمس او زامان «تبريزده اؤيله بؤيوک شخصييتلر وار کي، مندن ده يوکسک مقامداديرلار»- دئميش. شمس بوتون داورانيشلاريندا تبريزي اوجالتماغا چاليشیبدير. شمسين آنلاتديغيندان بئله چيخير کي، دونيانين معنوييات مرکزي تبريزدير. بو باخيمدان تبريزي ده سادجه بير شهر اولاراق دئييل، تاريخي درينليگي اولان بير معنوييات مرکزي کيمي درک ائتمک داها دوغرو و منطيقلي اولا بيلر. تصادوفي دئييلدير کي، مولوی دا اؤز شعرلرينده تبريزي چوخ اؤيموشدور، وصف ائتمیشدیر. دئمک اولار کي، مولوینين اکثر غزللرينده تبريز شهري نين ده آدي کئچمکده دير. تصوور ائدينيز کي، «تبريز» سؤزونو مولوینين ياراديجيليغيندان چيخارسانيز، آرتيق اونون بوتون معنوييات و دونياگؤروشو سيستئمي چؤکر. او اوزدن ده تبريز شهري نين مولوی ياراديجيليغيندا چوخ اؤنملي يئر توتدوغونا شاهيد اولوروق. بو ميصراعلارا ديقت ائدين:

«آچ دا بير کاروان يوکون ائي ساريبان،

يار يوردو شهري تبريزدير، دايان!

جننتين کنديسيدير تبريزيميز،

سيرر مولکو آنميشيق تبريزي بيز.

گؤيلرين سونسوزلوغوندان سئوگيلر،

هر زامان اولسون سيزه، تبريزليلر!»

بو ميصراعلاردا مولوی، تبريزي سيرر مولکو اولاراق گؤرور. چونکو شمس ده او شکيلده آنلاتميشدي اونا. يعني شمس بيردن- بيره اورتايا چيخماميشدير. تبريزين معنوي موحيطي اونون يئتيشمه سي اوچون اويغون اولموشدور. گئرچکدن ده تبريز معنوييات و عشق گونشلري يئتيشديرن شهردير.

سوال: تبريز شهري ايله شمس آراسيندا درين معنوي ايليشکيلر وار اولدوغونومو دوشونورسونوز؟

جاواب: بو گون تبريزين دونيادا سايقين و سئويملي بير يئري نين اولماسي نين سببکارلاريندان بيري ده شمس اولموشدور. چونکو شمسين آدي گلنده آدامين روحو آيدينليغا قوووشور، آدامين ايچينده معنوييات گونشي دوغور. بو آد ايسه «تبريز» ايسمي ايله بير يئرده گلير. تبريزين بير چوخ سياسي، تاريخي، مدني اؤزلليکلري وار. آنجاق شمسين تبريز کيمليگينه يوکله ديگي معنوي دَيَرلر چوخ فرقلي و دريندير.

سوال: شمس تبريزين تبريزليلري تحقير ائدنلرله باغلي دا فيکري وار. بو حاقدا نه لر سؤيله مک اولار؟

جاواب: شعوبييه نين يارديمي ايله «شاهنامه» يازيلديقدان سونرا ميلتلر آراسيندا نيفاقين تملي قويولدو. شمسدن تقريبن ايکي يوز اؤنجه يازيلان شاهنامه ده ميلتلرين بير-بيريني آشاغيلاماسي نين تملي آتيلدي. فيردووسييه عآيد اولدوغو سانيلان بو اثرين مين بئيتيني دقيقي يازميشدير. دقيقي بير غزنوي تورک عسگريني تحقير ائتديگي اوچون همين عسگر طرفيندن اؤلدورولور. داها سونرا فيردووسييه تاپشيريلير بو اثرين يازيلماسي. فيردووسي ده عؤمرونون ان يئتيشکين چاغلاريندا شاهنامه ني يازماقدان پئشمان اولدوغونو بيلديرير. «يوسيف و زولئيخا» اثرينده بونو آچيقجا اعتيراف ائدير. شاهنامه ده حاکيم اولان ذهنييت بؤلوجودور. باشقا ميلتلري آشاغيلايير. شمسين فلسفه سينين اساسيندا ايسه «اينسان حاقلاري» فلسفه سي دايانماقدادير. شمس تبريزده اينسانا درين سايقي وار. چونکو اينسان ايسلام فلسفه سينده ده دئييلديگي کيمي يارانميشلارين ان اولوسودور، ان اشرفيدير. بو اوزدن ده شمسين دونيايا باخيشيندا، شاهنامه نین تام ترسینه اولاراق عيرقچيلييه (نژادپرستلییه) يئر يوخدور. اينسان ميللييتيندن آسيلي اولماياراق تانري نين ان اولو ياراديليشي کیمی گؤرونور. شاهنامه ده ايسه تورکلر، عربلر تحقير اولونور. شاهنامه دن قايناقلانان بو فيتنه او زامان دا مؤوجود ايدي و تبريزين تورک اهاليسينه «ائششک» دئييرديلر. شمس تبريز ايسه بو رفتاري قاباليق و گئري ذکاليليق حساب ائدير. اعتيراض اولاراق دا «تبريزليلره ائششک دئيه نلر، اؤز ائششکليکلريندن خبرسيزديرلر. تبريزده نئجه دوشونجه ميرواريلري نين اولدوغوندان خبرسيزديرلر.»- دئيير. بو حاقدا داها گئنيش بيلگي ائتمک ايسته ينلر ناصيرالدين صاحيب الزماني نين «اوچونجو خط» کيتابينا موراجيعت ائده بيلرلر. شمس بوتون ميلتلري اؤز کيمليکلريني قوروماق شرطي ايله بيرلييه دعوت ائدير، سئوگييه دعوت ائدير. بو بيرليگين تملينده ايسه، آللاه سئوگيسي دورماقدادير. بو اوزدن ده شمسين فلسفه سينده کي «بيرله مک»، يعني تؤوحيده دعوت ائتمک چوخ درين بير مؤوضوعدور. شمسده کي «کيثرت» فلسفه سي «وحدتين» اؤزونو چوخلوقدا ايفاده ائتمه سيدير. شمسين فلسفه سينده «بير» اولان، يعني «وحدت» موختليفليک (کيثرت) شکلينده تظاهور ائدير. بو اوزدن ده هر ذره، «بير» اولانلا، يعني آللاهلا وحدتده دير. بو چوخلوق گؤزله گؤرونمه ين بير شکيلده «بير» اولانلا ايرتيباطدادير. آنجاق بو ايرتيباطي شمس گؤره بيلميشدير، چونکو او اؤز قلبي نين گؤرونمزلري گؤره بيلن گؤزونو آچميشدير. اونون بصيرت گؤزلري آچيلميشدير. فوضولي نين «هر ذره ظاهيرين ظوهوري— بير اؤزگه يه باغليدير ضروري» فلسفه سينده ده «وحدتي ووجود» گؤروشو وار. فوضولي ده شمسدن تاثيرلنميشدير. بير سؤزله شمس هر بير ديلي و هر بير ميلتي آللاهين حيکمتي اولاراق گؤرور. قرآن کريمده ده بو گؤروش واردير. قرآن کريمين «حوجرات» سوره سي نين 13- جو آيه سينده بو مؤوضوع اوزَرينه چوخ گؤزل آيدينليق گتيريلميشدير. شمس او گيزلين ايرتيباطي گؤردويو اوچون، يعني «وحدت»له «کيثرت» آراسينداکي گيزلين ايرتيباطي گؤردويو اوچون مولوی حئيرته گلميش، شمسين آياقلارينا قاپانميشدير. بو باخيمدان شمسين فلسفه سينده ميلتلر آراسيندا سئوگييه چوخ اؤنم وئريلميشدير. بيليرسينيز کي، شمس تبريز ده قطران تبريزي کيمي فارسجا دانيشا بيلميرميش. ناصير خوسرو «سفرنامه»سينده قطران تبريزي نين ياخشي شعر يازديغيني، آنجاق فارسجا دانيشا بيلمه ديگيني يازير. چونکو تبريزده سوسيال موناسيبتلرين ديلي تورکجه اولموشدور. افلاکي نين و مولوینين اوغلو سولطان ولدين وئرديگي بيلگيلره گؤره، شمس تبريز، مولوی و چئوره سي ايله تورکچه دانشيرميش. چونکو او زامان تبريزده و کونيادا يالنيز فارسجا يازير، تورکچه دانيشيرديلار. بوندان علاوه ، شمسين دونيا گؤروشونده تانري نين ياراتديغي بوتون وارليقلارا حؤرمت وار. شمسين فلسفه سينده بو باخيمدان حتّی طبيعتي و چئوره ني قوروما کيمي حسساس مؤوضوعلار دا يئر آلماقدادير. بو اوزدن ده شمس کولتورو ايله شاهنامه کولتورونون بورادا قارشي- قارشييا گلديکلريني گؤروروک. ايکي ضيد باخيشدير. شمس اينسانا دَيَر وئريب يوکسلدير، فيردووسي هانسيسا عرب و تورک ميلتينه منسوب اولان اينساني تحقير ائدير، نه وار کي، آللاه بيريني عرب و يا تورک ياراتميشدير. بو گون ايسه دونيادا دوستلوغون و باريشين برقرار اولماسي اوچون داها چوخ شمس تبريز فلسفه سينه احتيياج وار، شاهنامه چيلييه دئييل.

سوال: شمسين باخيشيندا «فيطرت» آنلاييشي نين يئري نه قدر اؤنمليدير؟

جاواب: «فيطرت» اصلینده «ام المعاريف» دئمکدير. يعني بوتون بيلگيلرين آناسي. اينسانين قازانديغي بيلگيلر وار، آنجاق بونون یانی سیرا بير ده دوغوشدان گتيرديگي ايستعداد وار. دوغوشدان گتيرمه چوخ اؤنمليدير. بعضن دوغوشدان گلنلر بوتون بير تاريخي اؤز تاثيري آلتينا آلير. چونکو دوغوشدان گلنده آللاهين دا موداخيله سي وار. آللاه قاتيندان بعضي ايستعدادلار کيمينسه وارليغينا يئرلشديريلير. بعضن فيطرتله ايجتيماعي وضعييت قارشي- قارشييا گلير. اصلینده شمسين فلسفه سينده مؤوجود اولان فرد آزادليغي اينسانين اؤز فيطرتي اساسيندا آزادجا ياشايا بيلمه سيدير. شمس تبريز بونو اؤز عايله سينده باش وئرن بير حاديثه ايله گؤرون نه گؤزل آنلادير:

«آتاملا بير يئرده تبريزده تارلادا چاليشيرديم. آتام چوخ شريف اينسان ايدي، آنجاق عاشيق دئييلدي. جوجه لريني باشينا ييغميش بير تويوق اطرافيميزدا دولاشيردي. جوجه لرين ايچينده تويوغون زحمت چکيب دونيايا گتيرديگی اؤردک جوجه لر ده وار ايدي. اؤردک جوجه لر يانيميزدان آخان آرخا ياخينلاشديلار. آنا تويوق ايسه آياغي ايله يئري ائشله ييب، غريبه سسلر چيخاراراق اؤردک جوجه لرين سويا گيرمه مه لري اوچون خبردارليق ائديردي. آنجاق آنا تويوغون اعتيراضينا باخماياراق جوجه اؤردکلر سويا گيريب اوزمه يه باشلاديلار. تويوق دا دالغين- دالغين اؤردکلره باخيردي. آتاما: «باخ او اؤردکلري بو تويوق دونيايا گتيرسه ده اونون اؤردکليک فيطرتي اونودولماييب. سن مني دونيايا گتيرميش اولسان دا فيطرتلريميز باشقادير. من اؤز يولوما گئتمه لي يم.» - دئديم و يوللارا دوشدوم.»

شمسين بو آنلاتماسي چوخ اؤنمليدير. يعني شمسه گؤره دوغوشدان گتيرديگيميز و فيطرت آدلانان واقيعه اينسانين حياتيندا تاثيرسيز دئييلدير. بورادا ايستر-ايستمز صمد بئهرنگي نين «قاراجا باليق» ماجراسي يادا دوشور. اورادا دا بئهرنگي فيطرت مسئله سيني آچميشدير. بوتون باليقلار او دار موحيطده ياشاماقدان راحاتديرلار. آنجاق «قاراجا باليق»ين فيطرتينده اولان ائنئرژي اونو سونسوزا طرف حرکت ائتمه يه زورلايير. «قاراجا باليق» سانکي شمسين حياتيني رمزله آنلادان بير اثردير. شمس ده اوزون بير يولچولوغا باشلايير.

سوال: شمس تبریزینی آنلامانين فرقلي بير مئتودو وارمي؟

جاواب: بو گونه قدر «آنلاما» حاققيندا بير چوخ علمي، فلسفي ياناشمالار اورتايا چيخميشدير. بير چوخلاري ائله نظرييه سَويه سينده قالميشدير. شمس، آنلاماني بوتونجو اولاراق گؤرور. شمسده آنلاما سادجه بئيين ايشي دئييل، يالنيز عقلي سورج دئييلدير. شمسده آنلاما هم فيزيکسل، هم ده مئتافيزيکسل اؤزلليک داشيماقدادير. آنلاما سورجينده ايلهامين دا يئري وار. حتّی ايچ ائنئرژيسيني بوتونو ايله آنلاماغا يؤنلتميش اينسانلاردا يوخولار دا آنلاما سورجينده موداخيله ائده بيلير. اؤرنه يين شمس گؤروشونده ايکي نؤوع يوخو وار. بدنين ايچگودوسَل (غریزی) احتيياجيندان دوغان يوخداکي ماجرالار کي، بونلارين درينليگي يوخدور، يالانچي يوخولاردي. اينسان ان چوخ گئرچک حياتدا حيسسيياتيني و فيکريني مادده ده حبس ائتديگي اوچون يوخوسوندا دا بو حبسخانادا گؤرور اؤزونو. بير ده روحون احتيياجيندان دوغان دوغرولوق يؤنو درين اولان يوخولاروار. بو نؤوع يوخولار ايدراک ائتمه سورجينده موداخيله ائديرلر. بير سؤزله بوتون بونلارين هاميسي سئزگي ايله مومکون اولور. بو سئزگيچي ايدراک سورجيني و شمسي آنلاماني مؤولانا بير بوتون اولاراق «عشق» ايله آنلاما آدلانديرير. شمسين اؤزوندن آلديغي بير قاورام. بو اوزدن مؤولانا «شمس تبریز سني عشق قاورايار اوس يوخ.»* - دئيير. اوس، یعنی عاغيل. بوراداکي «اوس» چوخ درين بير آنلام داشيماز. شمس فلسفه سينده «اوس— عاغيل» روحون ائپيستئمولوژیسیدیر. یعنی تصوور ائديلديگي کيمي عاغيل گؤزاردي ائديلمير. سادجه بعضي اولقولاري (واقعه لری) يالنيز عاغيللا آنلاماق مومکون دئييل شمسه گؤره. عاغلين آنلاما سينيري نين اؤته سينده (فؤوقونده) يئني بير گوج اورتايا چيخير. بونون آدي عشقدير. عشق عاغلين دا ايمکانلاريني درينلشديرير. عاغيل اؤز ايشيغينا بورونور عشق گلديگينده. بير داخيلي آيدينلانما حرکتي باشلايير. ائله بير آيدينلانما کي، بونو باشقاسي نين گؤرمه سي يا مومکون اولمور، يا دا مؤولانا کيمي بيري لازيمدير بو آيدينليغي گؤرسون. شمسده کي او سونسوز آيدينليغي مؤولانا گؤره بيلميش و سونرا دا او آيدينليغين بير پارچاسي اولموشدور. شمس آيدينليغيندا ايشيقلانان مؤولانانين روحو چئوره يه و تاريخه ايشيق ساچميشدير.

سوال: شمس مکتبينده «عشق عيرفاني»، «عشق تصوووفو» کيمي آنلاييشلارا راست گلريک. بو آنلاييشلارين ايچيني دولدوران معنوي دَيَرلر ندير؟

جاواب: شمس عيرفاني ترک دونياليغي سئومز. شمس عيرفاني حيات دويغولاريندان تجريد ائديلميش دئييلدير. شمس تعليمينده دويغولاري سؤندورمه کيمي بير ايستک يوخ. دويغولاري کونترول ائتمکله، سؤندوروب تام ايمتيناع ائتمک باشقا- باشقا مؤوضوعلاردير. نه فسين اؤز ايستگي وار. بونلار تامين ائديلمه ليدير. تامين ائديلمزسه، اينساني وحشيلشديرر. یعنی ائله بير مرحله گلر کي، سؤندورولموش بو دويغولار کومپلئکسه (عقده یه) دؤنوشرَک اينساني اؤز محوريندن چيخارا بيلر. اينسان اؤز ايچينده ياخشي دويغولاري يانليش تانیملامالارلا سؤندورمه يه چاليشسا اونون يئريني کؤتو دويغولار دولدورماغا باشلار.شمس عيرفانيندا عشق، اينساني هر آن خوشبخت ائدن، موتلو ائدن بير ايچ ائنئرژيدير. اگر سن موتسوزلاشيرسانسا، او زامان ايچينده شمسين نظرده توتدوغو او عشق يوخ اولموشدور. البتته شمس بونلاري دا ايضاح ائتميشدير. یعنی « وارليغين اينسانين ايچيندن چکيليشي»، « وارليغين اينسانين ايچينه دولماسي» کيمي گؤروشلر ده شمس فلسفه سينده شرح ائديلميشدير. شمس عيرفانيندا « حال» و « قال» علمي بوردان قايناقلانير. بعضن وارليق اؤز-اؤزونه اينسانين ايچيندن چکيلر. اينسان بوشلوغا و هئچلييه دؤشدويونو حيسس ائدر. بونون آدينا «سارسيليش» دئييريک. سارسيليش بوشلوغا دوشدويوموزو ايفشا ائدر. « سارسيليش» دويغوسو پيس دويغو دئييلدير. يوخلوق ايچينده چابالاماق و يئنيدن وارليغا آخيش ساغلاماق آرزوسو اينسانين ايچيني گئنيشله دير. « وارليق» و «يوخلوق»ون اينسانين ايچينده توققوشماسيدير بو شمس فلسفه سينده. بوتون بو « وارليق»«يوخلوق» توققوشماسيندا اينسان تضادلارين ساواش مئيدانينا چئوريلير. ديالئکتيک تکامول ده ائله بوندان عيبارتدير. تضادلارين آنلاشماسي عشقين گليشي ايله برقرار اولور. عشق گلمه ديکجه وارليق-يوخلوق ساواشي روحدا داوام ائدير. شمسه گؤره عشق گلديگينده وارليق— يوخلوق وحدتي يارانير. «وارليق» «يوخلوق» وحدتي اوزرينده عشقين گوجو ايله يوکسلن اينسان تام و کاميل اينساندير. بو اينسان هر زامان موتلودور، چئوره سينه و تاريخه يالنيز موتلولوق داغيدار. بونون اؤرنه ييني روحونون معماري نين شمس اولدوغو مؤولانا تيمثاليندا گؤروروک. مؤولانا شمسله گؤروشمه ديگي آنا قدر موتلو دئييلدير، ابدي موتلولوق اوچون آختاريشدادير. سونرا شمس گلير و اونون آختاريشينا جاواب اولور. بيزلر ده بو گون حياتدا موتلو اولماغيميزي بللي ميقداردا شمسه بورجلويوق. یعنی شمسي تانيديغيميز قدر اونا بورجلويوق. شمس تعلیمی نین تملینده دوران بودور کی، «عشق اویره نیلمز، عشق گلر.»**

سوال: مؤولانا «يئددي عشق شهرين دولاشدي عطار— بيز هله ايلک شهرين گيريشينده ييک» دئيير. یعنی داها اؤنجه ده عشق فلسفه سي ايله اوغراشانلار اولموشدور. بو «يئددي عشق» مرحله سي ندير، ندن عيبارتدير؟

جاواب: داها اؤنجه ده اولموشدور البتته عشق آختاريشي. اينسانليق يئر اوزنده وار اولاندان عشق و عشق آختاريشي مؤوجود اولموشدور. نيظامي گنجه لي بونو بئله آنلادار:

«عشقدير محرابي اوجا گؤيلرين

عشقسيز ائي دونيا ندير دَيَرين؟»

عشق ازلدن وار اولموشدور. عشقي اؤزومسَمه، منيمسمه سورجي سؤز قونوسودور. عطاردان داها اؤنجه ده عشقين مقاملاري اوزرينه صؤحبت ائديلميشدير. بن سينا کيمي بؤيوک موتفککيرلر ده بو حاقدا فيکير بيلديرميشلر. بن سينا عشق مقاميني اونبير مرحله دن عيبارت بيلير. آنجاق عشق مقامي نين يئددي قاتدان عيبارت اولماسي داها اؤنجه لر ده ميللتلرين سئزگيسل دونيا گؤروشلرينده اولموشدور. «يئددي» رقمي بير چوخ ميللتلر ده موقدس ساييلميشدير. چونکو بو « يئددي» رقمي هم عاغلين، هم ده بصيرتين آنلاما سورجينه يارديمچي اولموشدور. مثلن «هفته نين يئددي گونو»، «گؤيون يئددي قاتي»، «يئددي آرخادان دؤنن»، «کوراوغلونون 7777 دليسي». « فاتیحه سوره سی نین 7 آیه دن عبارت اولماسی.» بونون اؤرنکلريني آرتيرماقدا مومکوندور. بعضي رقملرين دوشونمه ده اؤنملي رولو وار. مثلن «بير» رقمي قايناقدير. مصدردير. سونراکي رقملر «بير»دن قايناقلانار. اونا گؤره ده «بير» تانري نين اؤزَلليگيدير. شمسدن سونرا «حوروفي» و «رقومي» طريقتلري ياراندي. بونلارين هاميسي اصلینده شمسين تعليملري نين تاثيري آلتيندايديلار، آنجاق شمسدن داملالار آنلاميشديلار. «يئددي» رقمينده کي عشق ديالئکتيگينه اؤنم وئريلدي. عطارين دا دوغروجا آنلاشيلماسيندا شمسين بؤيوک رولو اولموشدور.

سوال: بو «يئددي عشق مرتبه سي»ني آنا ديليميزده اؤرنکلرله آنلاتماق اولارمي؟

جاواب: بو مقاملار تورک ديلينده يازيلان شعرلرله ده آنلاديلميشدير. ايسترسينيز اؤنجه بونو آنلاداليم، سونرا شمسده کي عشق حاللاري اوزرينه دانيشاق. چونکو عيرفان علمينده کي بعضي آچار قاوراملار وار کي، اونلاري آنلامادان عيرفان علمينه گيرمک اولماز. فوضولي ده «لشکري سولطاني عيرفانيز ملامت بکلريز» — سؤيليه رک عيرفانين نظرده توتدوغو دونياني اؤزومسه ديگي گؤرولور. يئددي عشق مقاميني فوضولي نين شعرلريندن آلينان اؤرنکلرله آنلاديب شمسه دؤنه ليم. چونکو فوضولي ده شمسي دوغرو آنلايانلارداندير. يئددي عشق مقامي نين آشامالاري:

1- طلب. طلب ايچريدن ديشارييا اوزانان بير ايستکدير. هم ده ديشاريني ايچريلشديرمه تلاشيدير. بو آشاما اولمازسا هئچ بير شئي اولماز. «ايستک» اينسانين ايچينده حرکتين ديناميگيني اولوشدورار. نسيمي بو مرتبه ني بو شکيلده آنلاتماقدادير:

«ائي خسته کؤنول، دردينه درمان طلب ائيله!

گر جان ديلر ايسن، يورو، جانان طلب ائيله!

ائي بولبولي قودسي، نه گيريفتاري قفسسن؟

سيندير قفسي، تازه گولوستان طلب ائيله!

ارکانسيز اولانلارلا رفيق اولما نسيمي

يول اهليني گؤزله، ادب— ارکان طلب ائيله»

گؤروندويو کيمي نسيمي نين بو شعرينده ده «طلب-ايستک» وارليغا قوووشماقدير، کوللو آنلاماق آرزوسودور. بدنله چئوره له نميش روحون چرچيوه سيني قيريب چرچيوه سيزلييه قوووشما ايستگيدير بو. آنجاق هر شئي ايستمکله اولماز. ايستکلر گرک حياتين گئرچکلري ايله اوز— اوزه گليب تجروبه قازانسين. بو اوزدن ده «ايستک»دن سونراکي آشامالار مئيدانا چيخير.

2- عشق. بوراداکي عشق بوتونجو عشق دئييل. مئتافيزيکله علاقه سي اولان عشق دئييل هله. بدنين ده عشقه احتيياجي وار، روحوندا. روحون منطيقينه اويغونلاشماق اوچون ايکينجي مرحله دکي «عشق» بدني تعليم ائدير. اينسانلار آراسيندا صينفي تضادلاري دا عشق اورتادان قالديريب و بير جؤوهرده بوتون اينسانلاري تعريف ائدير. فوضولي بونو بو شکيلده آنلادير:

«واديي وحدت حقيقتده مقامي عشقدير

کيم موشخخص اولماز اول واديده سولطاندان گدا

عشقدير اول نشئه کاميل کي، اونداندير مودام

مئيده تنويري حرارت، نئيده تاثيري صدا

اينسانين ان چوخ گنجليک ياشلاريندا مئيدانا چيخان بير مرحله سیدير بو مقام.

3- معريفت. تا اسکي زامانلاردان اولولار «بيلگي اردمدير (فضيلتدير)» — دئميشلر. عيرفاندا بيلگي سادجه جوزلره پارچالاماق ايسته مز. جوزلر، پارچالار آراسيندا مؤوجود اولان عومومي ايرتيباطلاري دا درک ائتمک ايستر. بيليرسينيز کي، علمين خوصوصيياتي اينجله ييب، تحليل ائديب گئرچکلري کشف ائتمکدير. داها دوغروسو علم اينجه لر. عيرفان معريفتينده ايسه، اينجلنميشلر آراسيندا مؤوجود اولان عمومي باغلاري بيلمک، گؤرمک، آنلاماق ايسترلر. جوزلر آراسينداکي باغلار جوزله کوللون ايرتيباط شکليني ده اورتايا قويار. بو ايرتيباطلار بوتونونده عيرفانين اونتولوژيسي مئيدانا چيخير. عيرفان اونتولوژیسی هم آنلاملي داورانيشلارين مضمونو اينجه لر، هم ده وارليغي بير بوتون اولاراق ايدراک ائتمک ايستر. معريفت باغلامينداکي اونتولوژي ياناشمادا «فنا» و «بقا» بير- بيري ايله ايرتيباطدا اله آلينير. «فنا» و «بقا»نين سينيرلاري ايچ— ایچه اولاراق گؤرونور. بونو ان گؤزل شکيلده فوضولي آنلادير «لئيلي و مجنون»دا:

«گر وار ايسه معريفت مذاقي

فاني سنه بس، دليل باقي»

آنلاشيلديغي کيمي عيرفاندا «معريفت» قورو و دویغوسوز آنلاماق دئييل، هم ده بير ذؤوق مسئله سيدير. یعنی بيلگيلنمه سورجينده اينسانين روحو دا ذؤوق آليب آيدينلانير. داها دوغروسو عيرفان فلسفه سينده عاغلين اؤز ايشيغينا بورونوب روحون احتيياجلاريني قاوراملاشديرما سورجينه تانيق اولوروق. عاغلين روحون ائپيستئمولوژيسي کيمي اورتايا چيخماسي دا بوردان قايناقلانير.

4- ايستيغنا (دويوم). بونو آنلادا بيلمک اوچون ساده بير اؤرنک سؤيله يه ليم. بير بارداق سويون اؤزونده بللي ميقداردا شکر حلل و هضم ائتمه قابيلييتي وار. داها سونرا بو بير بارداق سو دويوم (ايستيغنا) نؤقطه سينه چاتار. عيرفاندا دا دونيوي بيلگيلردن دويوم نؤقطه سي واردير. بعضن ذؤوقون حسرتينده ياناريق، آنجاق او ذؤوق ايمکانينا چاتديغيميزدا سوسموش و دورموش کيمي گؤرونريک. باخين بونو فوضولي نه گؤزل آنلادير:

«ائي قيلان شئيدا مني، مندن بو ايستيغنا ندير؟

نيشه قيلمازسان کي، احوالي ديلي شئيدا ندير؟

گول تمنناسيندا دئرلر بولبولون غؤوغالارين

چون گولو گؤردوکده دينمز، بيلمزم غؤوغا ندير؟!»

یعنی گولون حسرتينده بولبولون او فريادلاري ندير، گولون يانيندا اونون بو سوسقونلوغو نه؟ فوضولي ده عيرفان بوجاغيندان باخاراق دئيير کي، دويوم شئيداليقلا، عاشيقليکله مومکون اولور. يالنيز عشق گلديگينده اينسانين نفسي آزادليغا قوووشور.

5- حئيرت. عيرفان علمينده «حئيرت» خاليقله خلقين، يارادانلا يارديلانين آراسينداکي فرقين اورتايا چيخيش نؤقطه سيدير. چوخلوقداکي وارليغين بير «تک» اولاندا گؤرونوشو و بوندان دولايي دا حئيرته دوشمک. بونو ان ياخشي يئنه ده فوضولي آنلاتماقدادير:

«خلق اولدو بو بحري حئيرته غرق

تا خلقدن اولا، خاليقه فرق»

آنجاق عيرفان ديالئکتيگینده بو دا وار کي، داها اؤنجه کي مقاملار درينليگي ايله ياشانماسا اينسان حئيرتله نرسه، او زامان حئيرتين آيدينليق طرفينه دئييل، قارانليق طرفينه دوشر. چونکو حئيرت هم قارانليق دوغورار، هم آيدينليق. حئيرتين آيدينليق گتيرمه سي اوچون داها اؤنجه کي مرحله لر داخيلي بير حرکت؛ ايره ليله ييش و درينله ييش اولاراق ياشانماليدير. فوضولييه گؤره اگر اؤنجه کي مقاملار ياشانيلمادان، اينسانين ايچينده بير حاضيرليق مرحله سي اولمادان «حئيرت» دييارينا واريليرسا، اينسان حئيرتين آيدينليق طرفينه دئييل، قارانليق طرفينه گيرر. باخين:

«يول آزارسان ظولمتي حئيرتده ائي ديل، واقيف اول!

زينهار! اول کنده گئتمه، آهي آتشبارسيز

بوراداکي «آهي آتشبار» تميزلنميش نه فه س و نفس دئمکدير.

6- تؤوحيد (بيرله مه). بونا « وحدتي ووجود» دا دئييلير. چوخلوق شکلينده گؤروننلرين ايچينده «تکليک»دن عيبارت اولان بير گؤرونمز وار. بو «تک» عَرَضي دئييل، ذاتيدير. هر نسنه اؤز ايچينده بو « بير» اولاني داشييير. بو « بير» اولان مصدردير، قايناقدير. بوتون وارليق اوندان تظاهور ائدير. فوضولي دئيير:

«ائي ووجودي کاميلين اسراري حيکمت مصدري

مصدري ذاتين اولان اشياء صيفاتين گؤوهري

آنلاشيلديغي کيمي بوتون اشيانين جؤوهريني او «بير» اولان اولوشدورور. بوتون دونيا داغيلسا دا او « بير» اولانا زاوال يوخدور، چونکو او اؤنجه سيز (ازلي) و سونراسيز (ابدي) اولاندير. يئنه ده بو گؤروشو فوضوليدن يارارلانيب آنلاداليم:

« بيز جاهان معموره سين معنيده ويران بيلميشيز

عافيت کونجون بو ويران ايچره پونهان بيلميشيز

یعنی دونيا، وارليقدا اولانلار يوخ اولسا دا، او « معنا» يوخ اولماز. چونکو وارليق «او»نون تظاهورودور.

7- فنا. بونا « فنا في الله» و «بقا بالله» دا دئييلير. اينسان بو مقاما چاتديقدان سونرا اونداکي بوتون کؤتو دويغولار فنايا، يوخلوغا اوغرايير. چونکو کؤتولوک فنايا محکومدور. کؤتولوک اورتادان قالخديقدان سونرا اونون يئريني ياخشي و باقي اولان دويغولار دولدورور. عشق مقاملاري نين دا هدفي بو معنوي يوکسکلييه چاتماقدير. باخينيز فوضولي بونو مجنونون ديلي ايله نه گؤزل آنلادير. مجنون دئيير کي، لئيلي منی بو مقاما چاتديرماق اوچون بير يول ايميش. من ايندي بو يوکسک مقاما چاتميشام و باشقا بير بکلنتيم يوخدور.

«راهي-عشق ايچره منه آنجاق فنا مقصود ايدي،

شوکر کيم مقصوده يئتديم، اينتيظاريم قالمادي

بو يوکسک مقاما چاتديقدان سونرا اينسانين بوتون ياراديجيليغي قالارغي و ابدي اولور. اؤز ايچ حاللارينين ترانسفورماسیونونا (تحولاتینا) شاهيد اولان اينسان بو مقاما چاتيب چاتماديغيني اؤزو آنلار. مثلن شهرييار عيرفانين بو اولو ذيروه سينه چاتميشدي. چاتديغيني دا اؤزو بو شکيلده آنلادير:

«عيرفانا چاتماسا شعرو ادب ايبقا اولماز

من ده عيرفانا چاتيب، شعريمي ايبقا ائله ديم

آنلاشيلديغي کيمي شهرييار اؤز صنعتي نين ايبقا (ابدي- قالارغي) اولماسيني عيرفانين زيروه سينه يوکسلمه سينه باغلايير.

بورادا بو « يئددي مقام» قونوسونو بيتيريب يئنه ده شمسه دؤنه ليم. بو يئددي مقامي اونا گؤره آنلاتديم کي، گؤره جکسينيز شمسي آنلاماقدا بيزه چوخ يارديمچي اولاجاق.

سوال: عيرفان ديالئکتيگي شمس دونياگؤروشونده نئجه گئرچکلشير؟

جاواب: شمس بو اولوشومو اوچ بويوتدا اله آلير. شمسه گؤره شعر، موسيقي و رقص بير بوتون اولاراق عيرفانجي کيمليگي گئرچکلشدیرمک اوچون زمين ساغلايير. شعر بورادا سؤزلرين رقص ائده رک خيال و دوشونجه يوکلري ايله يوکلنمه سي کيمي مئيدانا چيخير. دوشونجه نين دويغوسالليغي اونون قاورانيلماسي باخيميندان چوخ اؤنمليدير. شمسدن باشلاياراق شعرين ده فلسفه سي دَييشميشدير. شعر بير سئزيش، آلقيلاييش، دويما اولاراق اؤزومسنميشدير. شعر موتلولوغون رمزيني اؤز ايچينده داشيميشدير. ديقت ائتسنيز مودئرن شعرين قافييه سيخينتيسيندان قورتولوشو دا شمسدن سونرا باشلاميشدير. مولوی «من قافييه ني دوشوندويومده، ديلبريمين خيالي گؤز اؤنومده دوروب دئيير کي، دئمک سن مندن باشقا، آيري بير شئيي ده دوشونه بيليرسن* بو اوزدن ده بير چوخ يئرده مولوی ياراديجيليغيندا قافييه پوزونتوسونا راست گليريک. بو دا طبيعيدير، چونکو معنوي درينليک قافييه نين چرچيوه لريني قيرير. شعر، موسيقي و رقص گئنيشله ين باطينين کنديني گئرچکلشديرمه آراجي کيمي اورتايا چيخير. شمسه گؤره ايکي نؤوع ايچدونيا وار: 1. داريسقال باطين. 2. گئنيش باطين. گئنيش باطيني تانري ائلچيلرينه خاص بيلير. آنجاق عيرفان مقاملاريندا يوکسلمکله ده باطيني گئنيشلتمک مومکوندور. دار باطينليلري کيچيک حيسسلر راحاتجا يؤنلنديره بيلير. گئنيش باطينين ايچينده کيچيک حيسسلر گؤرونمز اولورلار. عيرفان مرتبه لرينه يوکسلديکجه گئنيشله ين باطين الده ائتديگي معنويياتي و موتلولوغو شعرله، موسيقي ايله و رقصله گؤسترميش اولور. يعني بو اوچ عاميل بير يئرده روح حاللاري نين گؤسترگه سي کيمي ظاهير اولور. «حال» اهلي اؤزونو بو يوللا گؤسترمه ليدير. شمسه گؤره بعضن «دانيشماماق اوروجو» توتوب رقص ائتمک لازيم گلير. سوسقونلوغون ايچينده کي معنا درينليگيني يالنيز شعر، موسيقي و دانسلا ايفاده ائتمک اولار. بورادا شعر، موسيقي و رقص قاوراملاريني آنلاتماق لازيم اولاجاق. شعر شعورون کندي اؤز ايشيغينا بورونمه سيدير. ذهنين اوزاييندا (فضاسيندا) بيلينمز شکيلده اولوشانلارين آدي شمس آنلاتيسيندا شعر اولاراق گؤرونور. شعر ايچ اوزايلا ديش اوزايين اؤرتوشمه سي کيمي اورتايا چيخيديغي اوچون وارليق شعرييته سيغينير. آنجاق وارليق دايمي حرکتده دير. رقص ده حرکتين سيستئملي و ريتميک بير شکليدير. ذره دن گونشه قدر هر شئي حرکتده دير، داها دوغروسو وارليق ابدي بير رقص حاليندادير. رقصين بيتديگي يئرده وارليغين سونو گلير. حرکت ائدن هر نسنه اؤزوندن بير سس يايينلاماليدير. موسيقي ده سسدن دوغور. دئمک کي، ائورنده بيزيم دويا بيلمه يه جه گیميز بير موسيقي وار. بونو «اوزايين سسي»، يا دا فوضولي نين ايفاده سي ايله «فلکلرين موسيقيسي» آدلانديراليم. بو موسيقيني نئجه دويماق اولار؟ شمسه گؤره بو موسيقيني رقص يولو ايله ائشيتمک مومکوندور. اينسان رقص ائده رک روحونو داها دا حرکتلي دوروما گتيرير. حرکتلي روح بدن اوزرينه اؤز ائتکيسيني بوراخماغا باشلار. رقص يولو ايله آيدينلانان روح بدنين بوتون ذره لريني ده آيدينلاتماغا باشلايير. روحون دويدوقلاري بدن اوزرينه اؤز تاثيريني گؤسترير. بدن آرتيق موسيقي آلتلري نين مئلوديسي ايله دئييل، روحون دويدوغو فلکلرين موسيقيسي نين ريتمي ايله دانس ائدير. موتلولوغون ذيروه سي و رقص يولو ايله بوتونه، « بير»ه، تانرييا قوووشماق و تانري ايله بير يئرده رقص ائتمک. حوسئين جاويد شمسين بو گؤروشونو آنلاتماغا چاليشميشدير. اولو جاويده گؤره ذره دن پلانئتلره، اولدوزلارا قدر هر شئي حرکتده و رقص ائتمکده دير. جاويد دوغرو و درين دوشونجه نين رقصده اؤزونو پارلاق شکیلده گؤستره جگینه اینانیر. تانري اؤزو ده دايمي و موطلق بير رقصدن عيبارتدير. شمسين رقص حاققينداکي گؤروشلري 700 ايلدن سونرا جاويد ياراديجيليغندا عکس اولونماقدادير:

«حتتا شو اوفوقلرده سؤنن قانلي گونش ده

هپ رقص ائده رک غئيب اولويور، سئير ائدين ايشته.

رقص ائتمه ده هپ شعر و دَها، حوسن و لطافت،

رقص ائتمه ده ييلديزلي فضا، روحي طبيعت.

هر فلسفه، هر دين و طريقت، بوتون عادت،

رقص ائتمه ده هپ اولسا خيال، اولسا حقيقت.

هپ رقص ائدييور حوزن و سورور، عشق و فلاکت.

هپ رقص ائدييور خئيريله شر، علم و جهالت

رقص ائتمه ده، حتّی او گؤرونمز اولو معبود

رقص ائتمه ده حتّی او ووجودي- عدم آلوود.»

شمس بوتون بو رقصلري «سماع زنليک» آدي آلتيندا سيستئماتيزه ائدير. سماعزنليک شمسدن داها اؤنجه داغينيق شکيلده اولموشدور، آنجاق شمس اونا آنلام يوکله ميش، اؤزو اؤنجول اولماقلا بوتون دوشونجه توپلانتيلاريندا رقص ائتميش، «سماع زنليک» ائتميشدير. سماع رقصينده اينسان اؤنجه موسيقي آلتي نين سسي ايله حرکته باشلاييب کاينات کيمي فيرلانماغا باشلايير. سونرا موسيقي آلتلري سسي نين يئريني اوزايدان و ايچريدن (روحدان) گلن سسلر آلير. اوزايدان گلن سسلر نه سسيدير؟ سونسوزلوقدا حرکتده اولان اولدوزلار و پلانئتلر بللي بير موسيقي ايله حرکتده ديرلر. حرکتده اولدوقلاري اوچون اونلارين دا بير سسي، بير موسيقيسي وار. بصيرت گؤزونون آچيلديغي کيمي، بصيرت قولاغي دا آچيلير و اوزايداکي موسيقيلري دينله مک، او موسيقي نين مئلوديسي اساسيندا دانس ائتمک مومکون اولور. البتته بو هر آدامين وارا بيله جگي بير مرحله دئييلدير. مولوینين کوچه نين اورتاسيندا دانس ائتمه سي نين سببلري اوزاي موسيقيسيني ائشيتمه سي سببي ايله اولسا گرک. شمسين تعليملريندن آنلاشيلديغي کيمي شعر، موسيقي و رقص هم دوغانين، هم ده اينسانين خيلقتينده، فيطرتينده مؤوجوددور. بو اوزدن ده شمسين عشق عيرفاني اينساني دورغونلوغا دئييل، جانليليغا سؤوق ائدير. اينسان حياتا باغلانير. چونکو حياتين روحو موقددسدير. هانسي حيات؟ شعرله، موسيقي و رقصله ايچ-ايچه اولان حيات. شعر، موسيقي و رقص اينسانلارا يارارلي اولاجاق دوشونجه لري ده ايچرديگي اوچون، بوراداکي حيات دوشونجه لرين، دويغولارين ياتاغي و قايناغي کيمي مئيدانا چيخير. شمس دونياسيندا شعر، موسيقي و رقص قاوراملاري نين ايضاحينا داوام ائتمک ايسترديم. «سماع» عرب ديلينده «دينله ييش» دئمکدير. مولوی شمسي دينلرکن روحونداکي ترانسفورماسييونلاری «سماع» رقصينه يوکله ميش. ندن؟ چونکو شمسين سسي ده چوخ تاثيرلي اولموش. شمسين سس ديناميکلري مولویني اؤز تاثيري آلتينا آلميشدير. بو قاپساملی، گئنيش دياپازونلو شمس سسينده کي آنلاملي فيکيرلر مولوینی ائله حرکته گتيرير کي، بوتون شعرلريني دانس اوستونده يازير. مؤولانانين شعرينده يالنيزجا سؤزلر هيجانا گليب دانس ائتمير، شعرين اؤزو ده دانس ائدير. هر شئي دانس ائدير، فيکيرلر، سؤزلر، وئرگول و نؤقطه لر. شمس مولوینين روحونو رقص سئوداسي ايله دولدورور. «سماع زنليک» يعني ائوره ني بصيرت قولاغي ايله دينله مک. دينله يرک ائوره نين سيرلرينه قوووشماق. بو اوزدن ده «سماع زنليک» شمسدن سونرا درين بير فلسفي ماهييت داشييير. ایشین ایلگینچ یانی بودور کی، ایلک دفعه اولاراق قادینلار دا شمسین ایسته ییشی اوزَرینه سماع رقصینه قاتیلیرلار. شمسین بو گؤروشو علویلیگی ائله ائتکیله ییر کی، بو گون ده علویلیکده قادینلار دا کیشیلرله بیر یئره سماع زنلیگه قاتیلیرلار.

شمسين مولویيه اؤيرتديگي تعليملردن بيريسي ده موسيقي اولموشدور. موتلو و بوتؤو اولان اينسانين حاللاريني آنلادان موسيقي، شعر و رقصدير دئديک شمس فلسفه سينده. شمسين بو تعليمي اوزَرينه منبرده واعيظليکله مشغول اولان مولوی مسجيدي بوراخيب موسيقي اؤيرنمه يه باشلايير. بو گونکو موغاملاردا مؤولانانين بير نئچه بسته سي وار. اونلاردان ان اؤنمليسي «شور» موغامينداکي «سماع شمس» شؤعبه سيدير. شيمالي آذربايجاندا سووئت دؤنمينده دَيَرلرميزده کي يوزلاشما اوزوندن بعضي سؤزلر اؤز تاريخي کؤکوندن آيريليب. او جومله دن «سماع شمس» موغامي دا «سيماي شمس» اولاراق تلففوظ ائديلميش، يازيلميشدير. بير حالداکي بو موغامي، يعني «سماع شمس» موغاميني مولوی بسته له ميش و اؤز روحونون معماري اولان شمس تبريزه ايتحاف ائتميشدير. «سماع شمس» موغامي ندير؟ «سماع شمس»، يعني شمسي دينله مه. مؤولانانين شمسي دينلرکن موسيقييه دؤنوشن دوشونجه لريدير. «سماع شمس» و «سماعزنليک» رقصي آراسيندا هم حیسسن، هم ده آنلام باخيميندان درين بيرليکده ليک وار. «سماعزنليک»ين آنلاتماق ايسته ديگيني، رقصين آنلاتماق ايسته ديگيني «سماع شمس» موغامي آنلاتماق ايسته ميشدير. آنلاشيلان اودور کي، شمسين اؤز دؤنمينده، مولوینين زامانيندا داها چوخ «سماع شمس» موغاميني نين آهنگي ايله «سماعزنليک»له مشغول اولموشلار. 20- جی عصرده حاجيبگلي موغاملاريميزا داها درين حيات دويغولاري يوکله ديگي اوچون موغاملاريميزين شکلي و مضمونو داها دا درينلشدي. بو گونکو آذربايجان موغاملاري شمس تعليملرينه داها دا ياخينلاشميشدير. اؤزلليکله عاليم قاسيمووون ايفاسي شمس روحونو آنلاماق اوچون چوخ بلدچي اولور. يالنيز عاليمين بيلگيسي ايستعداديندان داها آزدير. بو اوزدن ده هانسي غزلي هانسي موغامدا اوخوياجاغيني بيلمير. مثلن «سارنج» موغاميندا «موژده ائي ديل کي، يئنه گلدي باهار اَييامي» غزلي اوخونماماليدير. «سارنج» شعبه سی «شور» موغامی نین کدر ژانريدير، آغريلي يئريدير. بورادا باهارين اؤيولدويو شعر اوخونماماليدير. بونا بنزه يير کي، آدام ياسدا دردلي باياتي دئمک يئرينه شن ماهني اوخوماغا باشلاسين. باهار گلنده هر حالدا آدام سئوینر، آغلاماز. نووروز موتلو بیر گوندور. بونلارا ديققت ائتمک لازيمدير، چونکو شمس گؤروشونده هر شئي اؤز يئرينده گؤروننده داها گؤزل اولور، داها ياتقين اولور.

سؤيله مک ايسته ديگيم بودور کي، شمس گؤروشونده «اينانج» و «عشق» اينسانا دَيَر وئرير، اينساني جسارتلنديرير. بو جسارتين ائستئتيک طرفيني موسيقي، شعر و رقص اولاراق گؤروروک.

سوال: شمس تبريز ياراديجي اينسان اولاراق هانسي تيپه منسوبدور؟

جاواب: بو سوالا نيچه نين فلسفه سيندن يولا چيخاراق جاواب وئرمک ايسترديم. ايلک اؤنجه اونو سؤيله مه لي یم کي، نيچه و شيلئر سانکي اؤز فلسفه سينده «شمس تبريز»ي آنلاتمیشلار. نيچه نين «اوست اينسان» و شيلئرين «تام اينسان» گؤروشلري شمسين داورانيش و حيات شکليني آنلاتماقدادير سانکي. نيچه يه گؤره اوچ اينسان نؤوعو وار: 1. اخلاقي اينسان يا دا سورو اينسان. يعني گلنکلرين، عنعنه لرين امرينده اولان اينسان. 2. اؤزگور اينسان. اؤزگور اينسان گلنکلرين باسقيسيندان قورتولماق يولوندا ساواشار، آنجاق يئني دَيَر ايجاد ائده بيلمز. 3. اوست اينسان. اوست اينسان، سادجه گلنکلرين، دَيَرلرين تنقيدچيسي دئييل، او هم ده تابولاري قيران و يئني دَيَرلر يارادان گوجلو شخصييتدير. باخ شمس بو اوچونجو اينسان تيپينه منسوبدور. چونکو شمس سادجه اؤز زامانيندا يئني دَيَرلر ايجاد ائتمه دي. شمس بو گون ده يئني دَيَرلر ايجاد ائدير. بيز مولویني اوخويوروقسا، دانس ائديريکسه، اوندان اؤيره نيب و موتلولوق اخلاقيني منيمسه ييريکسه، دئمک کي، شمس هر آن بيزيم ايچيميزده يئني دَيَرلر ايجاد ائدير. بو اوزدن ده شمس بوتون چاغلارين «اوست اينسان»ي اولاراق گؤرونور. شمس سادجه اؤزو «اوست اينسان» مقامينا يوکسلمه دي، هم مولویني «اورا»يا يوکسلتدي، هم ده مولوینين ديلينده کي بندلري قيريب، اونو بؤیوک آزادليغا، بؤیوک قورتولوشا قوووشدورارق بيزلرين ده «اوست اينسان» اولما يولوموزو آچدي. چونکو بيز ده مولویني اوخودوقجا، يا دا مولوی کيمليگينده کي شمسي اوخودوقجا ايچيميز سئوگي ايله دولور، ياشاماق و وئريملي اولماق ايسته ييريک. وارليقلا، اوزايلا، اينسانليقلا قوجاقلاشماق ايسته ييريک. شمسين گؤروشونده تانري، ائورن و اينسان اوچ بوجاغي اؤنملي يئر آلماقدادير. سونرا دا بونلارين بوتونلشمه ايستگي وار. يعني اينسان اؤز وارليغيندا تانري و ائورنله بير بوتون اولماق ايستر. بورادا شمس منصور حللاجي دا تنقيد ائدير و «اناالحق- من حققم دئييردي حللاج. آنجاق «حاق» گلديگينده «من» قالماز کي.»- دئيير شمس. بو ائورن-اينسان و تانري نين روحدا بيرليکده ليک اولوشدورماسيدير. بوردان دا يولا چيخاراق شمسين «اؤلوم» و«حيات» آنلاييشلاري چوخ ديقت چکيجيدير. شمسه گؤره «اؤلوم» حياتين ديشيندا دئييل، ايچينده دير. اؤلوم و حيات ايچ-ايچه دير. مولوی شمسين بو گؤروشونو بو شکيلده آنلادار:

«يوخلوقدا يوخ اولماق ايله بيز يارا اولاشديق

قبرين داشي آلتينداکي ايقرارا اولاشديق. »*

بو ميصراعلاردان دا آنلاشيلديغي کيمي، اؤلوم شمس فلسفه سينده قورخولوجاق بير شئي دئييلدير. بدنين ايچگودوسَل (غریزی) اولاراق اؤلومدن قورخماسي باشقاجا بير قونودور. آنجاق شمسين دوشونجه درينليگينده اؤلوم حياتين، آنجاق موتلو حياتين اوزانتيسيدير. بو اوزدن ده شمسه گؤره، آنجاق ياشايانلار اؤلومه لاييق اولورلار، ياشامايانلار، سوروننلر اؤلمورلر، محو اولورلار.

سوال: شمسين تعليملرينده هومانيزم و يا اينسان مرکزلي دوشونمه وارمي؟

جاواب: شمسين بوتون تعليملري اينسان محورلي اولموشدور. شمسده عشق فلسفه سي آشاغي دَيَردن يوخاري دَيَره دوغرو ديرمانيشدير. دَيَرسيزليگي اورتادان قالديريب دَيَر ايجاد ائتمکدير. بو دا آنجاق و آنجاق اينسانا و اونون حاقلارينا گؤستريلن سايقي ايله مومکوندور. اصلینده مولوینين بوتون ياراديجيليغي بير نؤوع «سايقي نامه»دير. يعني اينسان شرفي نين درين ايضاحيدير. نيفرت، يوخاري دَيَرلري آشاغيلاماقديرسا، شمس فلسفه سينده سئوگي آشاغي دَيَرلري يوکسلتمکدير. يوکسلتمه تلاشي ايچينده اينسان اؤز ائتيکاسي نين، داورانيشلاري نين و اؤز روحون معماري اولور. بير سؤزله شمس هر کسي اؤز وارليغي نين معماري اولماغا، ياراديجيسي اولاماغا چاغيرير و بونون يؤنتملريني ده چوخ ائستئتيک بيچيمده اورتايا قويور. شمسين دونياگؤروشونده اينسان دايمي بير اولوش سورجي ايچينده اولماليدير. دايمي بير اولوش ايچينده اولان اينسانين اؤزلليگيني مولوینين اثرلرينده سئزمک مومکوندور. بو اينسانين اؤزلليکلري بونلاردي:

1- دوشونمک. بوراداکي دوشونجه قاورامي نين ميقياسي چوخ گئنيشدير. بعضن ده شمسين گئنيش دوشونجه سي منطيقين دار چرچيوه سينه سيغمير. بو اوزدن منطيق فلسفه سي ايله شمسين دوشونجه قاوراميني اينجله مک چتين مسئله دير. چونکو دوشونجه قاورامي شمسده سئزگيچيليکله ايچ-ايچه دير.

2- ويزيونچولوق. گئنيش اوفوقلو گؤروش اولاراق بونو آنلاماق مومکوندور. بونو شمس يالنيز باطيني گئنيشلتمکله مومکون بيلمکده دير. بللي داورانيشلار و عيرفان مشقلري ايله اينسان اؤز باطينيني گئنيشلتديکجه اونون ويزيونو، گئنيش بوجاقلي گؤروشو برقرار اولا بيلر. گئنيش باطينليک شمس فلسفه سينده دريندن اؤزومسه ييش دئمکدير. بو هم يوخودا، هم ده گئرچک حياتدا اولوشا بيلر.

3- اؤزونودرک. شمسين اينسان محورلي دوشونجه سي نين تملينده هر شئيدن اؤنجه اينسانين اؤزونو درک ائتمه سي دورماقدادير. حضرت محمددن ده «اؤزونو بيلن تانريسيني بيلر»- کيمي بير حديث مؤوجوددور. شمس پئيقمبرين بو گؤروشونو چوخ درينلشديرميش، اونا آچيقليق گتيرميشدير. بورادا فردين «اؤزونه گووه ني»، چئوره سينه سايقيلي موناسيبتي چوخ اؤنملي يئر توتماقدادير. ایشلری نین يانليش نتیجه وئرمه سیندن چکينمه مک، آنجاق دوغرو داورانما قرارليليغيندان و ياخشي نيتلي دوشونمه ايلکه سيندن واز کئچمه مک شمسين تعليملري نين اساسيني تشکيل ائدر. چونکو عمللر نييتلره گؤره دَيَرلنديريلر، يانليشلارا گؤره دئييل. اؤزونو درکين ايچه و ديشا يؤنلميشليک طرفلري وار. ايچه يؤنلميشليک اينسانين اؤز نفسي اوزرينه، ديشا يؤنلميشليک ايسه وارليغي اؤيرنمکله تانيملانير.

4- زامانجيليق. شمسين تعليمينده اينسان اؤز چاغي نين اؤته سينه کئچه بيلميرسه او زامان اؤز چاغيندا ياشاماليدير. اؤز چاغي نين گئريسينده قالماماليدير. «بو گون»، «اينديکي زامان» شمس فلسفه سينده چوخ اؤنمليدير. چونکو اينديکي زامان کئچميشله گله جگين کسیشديگي اورتاق نؤقطه دير. بو نؤقطه ده دوروب وارليغا ياناشماق لازيمدير. اؤز زامانيندا ياشاماق کئچميشين بيلگيلريندن تجريد اولماق دئييلدير، آنجاق کئچميشي ده بو گونه داشيماق دئييلدير. کئچميشين گونوموزده جانلي اولاجاق بيلگيلريني ايچينده بولوندوغوموز زامانين ايچينده ياشاياراق عاغليميزا يوکلمه لي ييک. بو اوزدن ده شمس ايسلام دينيني کئچميشده اولوب بيتميش بير حاديثه اولاراق گؤرمور. ايسلامين دوغدوغو ماددي و معنوي زامان وار. بو زامانين مادده طرفی کئچميشه عآيددير، گونوموزه داشينماماليدير، لاکين اونون معناسي گونوموزده ده جانليليغيني قورويور.

5- اؤزگووه ن. اينسانين اؤز نفسي اوزرينه حاکيم اولماسي. هاردا سوسوب، هاردا دانيشاجاغي نين بيلينجينده اولماسي. هاردا قيزيب، هاردا مرحمتلي اولاجاغيني بيلمه سي. بوتون بونلارين تملينده شمس تعليمينه گؤره اؤزگووه ن دويغوسو دورماقدادير. بونون اوچون ده شمسه گؤره اوچ عاميل بير يئرده اولماليدير: روحي زنگينليک، روحي دنگه (تارازلیق)، دوغرو سئزگي.

6- ايستيقلال. اوست اينسانين بير باشقاسينا اسارت آميز باغليليغي اولماماليدير. اولولاري دَيَرلنديرَر، لاکين اونلارا تابع و تسليم اولماز. اؤزونو اؤزونون قورتاريجيسي و قوروجوسو اولاراق گؤرور.

7- باشقالاريني سئومه و خالقچيليق. اوست اينسان منجيل (خودپسند) دئييلدير. او، باشقاسينا يارديمچي اولماغي اؤز ويجداني نين راحاتلاماسي اوچون ياپميش اولور. بو اوزدن ده اوندا اؤزگووه ن ساغلايان عاميللردن بيريسي ده ايچ ائنئرژيسيني ديشارييا يؤنلتمه سيدير. ديشينداکي يوکسک وارليق اولان اينسانلارا يارديم ائتمه سي و يارديملاشما دويغوسونو اؤز ويجدانيندا داشيماسيدير. بو اوزدن ده «اوست اينسان» اؤزونون ياراديجيسي و باشقالاري نين ائييتيجيسيدير.

8- اؤزوئريليک (فداکارليق). اوست اينسانين فداکارليق آنلاييشي هئچ بير موحافيظه کارليق چرچيوه سينه سيغماز. اوست اينسانين شخصييتي نين گئنيشليگيني اونون فداکارليغي تشکيل ائدير.

9- قورتارما و ايستيقلال باغيشلاما. اوست اينسان شمس فلسفه سينده يالنيز اؤز ايستيقلالي اوچون چابالاماز، باشقالاري نين دا اؤزگورلوگو و ايستيقلالي اوچون دوشونر، داورانار. اوست اينسان باشقالارينا يارديمچي اولدوقجا ويجدان راحاتليغينا قوووشار.

10- تواضعکارليق و غورور. اوست اينسان يالانين، رييانين عدالتسيليگين قارشيسيندا نه قدر داياناقلي و مغرور اولسا دا، بير او قدر توپلومسال ايليشکيلرينده تواضعکاردير.

11- اؤنيارقيلي (پیشداور) اولماماق. اوست اينسان گئرچکلرين ايچينده ياشاماغي هر آن تجروبه ائتديگي اوچون هر نؤوع اؤنيارقيدان اوزاق اولماليدير. بو اوزدن ده تولئرانسلي (مسامحه لی) داورانماق، تولئرانسلي دوشونمک اؤنيارقيلي اولماغي انگلله مه نين بير تک يولودور. فاناتيزم و کؤکدن اينکار و يا کؤکدن قبول ائتمک اوست اينسانين خوصوصيياتي دئييلدير. اوست اينسان بونلارلا دايما ساواشدا اولان شخصدير.

12- عشق و ايدئال. اوست اينسان عاشيقدير و ايدئالي هر آن دوشونجه لرينده يئنيله نير.

13- اؤزونو دوغوش و ياراديجيليق. اوست اينسان يارديجيدير.

14- دؤزوم و صبر.

بونلار شمس تبريز فلسفه سي نين اؤزتيدير. يعني بونلار منيم آنلايا بيلديکلريمدير. بو يازيملا ايچيمده هر زامان وار اولان شمسي آنلاتماغا چاليشديم. بير شکيلده شمس قارشيسيندا اولان ويجدان بورجومو اؤده مه يه چاليشديم. بو قدري ايله يئتينيرم. آنجاق شمس منيم ايچيمده هر آن يئنيله نن، مني هر آن يئنيله دن وارليقدير. بو اوزدن بلکه بير نئچه ايل سونرا بير داها ايچيمده گليشن شمسله باغلي فرقلي بوجاقدان باخاراق يازيلار يازا بيلرم. آنجاق بو يازيني بورادا بؤيوک شمسين قارشيسيندا باش اَيه رک و بیر سوآللا بيتيريرم: گئرچکدن شمس کیمدیر؟



* شمس تبریز ترا عشق شناسد نه خرد

** عشق آمدنی هست نه آموختنی

* چون در عدم آییم سر از یار بر آریم— از سنگ سیه نعره اقرار بر آریم